Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Ροδάκι και οι ανασκαφές του Βίλχελμ Νταίρπφελντ

Φωτογραφία από τις ανασκαφές του Νταίρπφελντ το 1906

Ο κατ΄ εξοχήν αρχαιολόγος της Λευκάδας, ο Βίλχελμ Νταίρπφελντ (Γουλιέλμος Νταίρπφελντ, γερμ. Wilhelm Dörpfeld), αφιερώνει στο σύγγραμμά του «Alt-Ithaka: ein Beitrag zur Homer-Frage, Studien und Ausgrabungen auf der Insel Leukas-Ithaka» (Verlag Otto Zeller, Osnabrück, 1965 [Neudruck der Ausgabe 1927]), που τυχαίνει να έχουμε στα χέρια μας, στη Μονή του Αγίου Ιωάννη στο Ροδάκι τρεις σελίδες (σελ. 263-265) στο κεφάλαιο Β2.2 του πρώτου τόμου με τίτλο «Δωρικός ναός κάτω από το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη στο Ροδάκι», ενώ στο δεύτερο τόμο με τις φωτογραφίες και τους χάρτες έχει συμπεριλάβει μία φωτογραφία από τις ανασκαφές (Beilage 48).

Προαύλιος χώρος της Μονής του Αγίου Ιωάννη στο Ροδάκι με τα θεμέλια αρχαίου ναού

Επισκεφθήκαμε χθες, μετά από αρκετό καιρό, ξανά τον ερειπωμένο σήμερα χώρο της Μονής. Το καθολικό, που είναι χτισμένο πάνω στα ερείπια κάποιου αρχαίου ελληνικού ναού άγνωστης ακόμη μέχρι σήμερα θεότητας, όπως έχει συμβεί συχνά σε όλο τον ελλαδικό χώρο, έχει ανακαινιστεί τον τελευταίο καιρό με την οικονομική στήριξη στου συλλόγου Βουρνικιωτών Λευκάδας. Μια πρόχειρα στημένη πινακίδα στον βόρειο τοίχο του καθολικού πληροφορεί τους επισκέπτες για τις ανασκαφές του Βίλχελμ Νταίρπφελντ.

Η Μονή του Αγίου Ιωάννη στο Ροδάκι όπως είναι σήμερα

Υποθέτουμε, κρίνοντας και από το ύφος της γραφής, ότι πρόκειται για την μετάφραση στα Ελληνικά, από τον Βασίλειο Φραγκούλη, μέρος του συγγράμματος του Νταίρπφελντ που αναφέρεται στις ανασκαφές και η οποία πρωτοδημοσιεύτηκε στην Επετηρίδα της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, τόμος β’, 1972. Αντιγράφουμε, προβαίνοντας σε κάποιες διορθώσεις λαθών, που ίσως να έγιναν εκ παραδρομής, καθώς και στην αρίθμηση των σχημάτων και της φωτογραφίας, ώστε να παραπέμπουν στο πρωτότυπο σύγγραμμα του Νταίρπφελντ:

Η Μονή του Αγίου Ιωάννη στο Ροδάκι όπως είναι σήμερα

«Επεστήθη η προσοχή μου, κατά τινα προς Βασιλική διαδρομή, επί αρχαίων λίθων ευρισκομένων εις την Μονήν του Αγίου Ιωάννου στο Ροδάκι, επί της κορυφής λόφου, μεταξύ των χωρίων Βουρνικά και Βασιλική, εις θέση σημειούμενη με τετράγωνο εις τον χάρτη 2 και την λέξη Tempel (σ.σ. = ναός).

Λεπτομέρεια του χάρτη του Νταίρπφελντ με τη Μονή του Αγίου Ιωάννου στο Ροδάκι [κάντε κλικ για μεγέθυνση]

Προς έκπληξή μου ανεύρον πλήθος υλικό δωρικής προελεύσεως χρησιμοποιηθέν εις την Μονή αλλά και κείμενο εις τα πέριξ. Στους τοίχους της εκκλησίας είναι εντοιχισμένα αρχιτεκτονικά μέλη από τον αρχαίο ναό. Αρχαιοδωρικόν κιονόκρανο του 5ου ή 6ου αι. π.Χ., πάνω σε μικρή ιωνική βάση, χρησιμοποιείται ως Αγία Τράπεζα.

Αρχαιοδωρικό κιονόκρανο που χρησιμοποιείται ως Αγία Τράπεζα

Δύο βάσεις κιόνων Ιωνικού ή Κορινθιακού μετά τμημάτων του κορμού κείνται επίσης εκεί, εις δε το νότιον τοίχο της εκκλησίας, εκτός εντοιχισμένου τριγλύφου μετά μετόπης κείται επί του εδάφους το αντίστοιχο επιστύλιο. Το σχήμα και οι σίδηροι συνδετήρες των λίθων με έπεισαν ότι εδώ εκείτο δωρικός ναός του 6ου ή 5ου αιώνος. Υπό την εκκλησίαν φαίνονταν να υπάρχουν τα θεμέλια ενός τοιούτου ναού.

Εντοιχισμένα κατάλοιπα του αρχαίου ναού στη νότια πλευρά της εκκλησίας

Τα σχήματα 28 και 29 και η φωτογραφία 48, δίδουν την κάτοψη της Μονής με εγχαραγμένο τον ναό και σχέδιο του ναού, εις τον οποίο δεικνύονται οι αποκαλυφθέντες λίθοι των θεμελίων του. Εκ των εν λόγω τοιχωμάτων προκύπτει ότι επρόκειτο περί μεγάλου ναού, του οποίου το εσωτερικό αναγνωρίζεται ευχερώς, όχι όμως και το περιστύλιο.

Σχήμα 28: Η Μονή του Αγίου Ιωάννου στο Ροδάκι με τα θεμέλια αρχαίου ναού (Eingang = είσοδος, Kloster-Hof = προαύλιο Μονής, Kirche = εκκλησία, TEMPEL = αρχαίος ναός)

Ο εσωτερικός ναός διαστάσεων κατά τα θεμέλια 23,70 Χ 8,20 μέτρα (σ.σ. αναγράφεται εσφαλμένα ως δεύτερη διάσταση 8,70), αποτελείται από τον πρόναο και το σηκό (σ.σ. = ο κύριος εσωτερικός χώρος στους αρχαίους ελληνικούς ναούς). Επειδή οι διαμήκεις τοίχοι της εκκλησίας δεν εκείντο επί των θεμελίων του σηκού αλλά ακριβώς παραπλεύρως υπήρχε η πιθανότητα να έχουν ανεγερθεί επί της θεμελιώσεως των εσωτερικών κιόνων του ναού, εις τους οποίους δύναται να ανήκουν τα ανευρεθέντα τμήματα.

Ανασκάψαμε, με την άδεια των εκκλησιαστικών αρχών, και βρήκαμε όντως θεμέλιο από μαργαϊκόν ασβεστόλιθον (Mergelkalk).

Υπέθεσα εν αρχή ότι ο ναός δεν (σ.σ. λείπει η λέξη «δεν» στο μεταφρασμένο κείμενο) είχε περίστυλο, αλλά κατά την εκσκαφή απεκαλύφθη ο εις το σχήμα 29 τοίχος Α-Β, πλάτους 0,80 μέτρων περίπου, ο οποίος αποτελείται από του αυτού με το θεμέλιο είδος ασβεστολίθου, ήταν όμως στενός για να φέρει κίονας.

Σχήμα 29: Ο αρχαίος ναός κάτω από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στο Ροδάκι (NÖRDLICHER RINGHALLE DES TEMPELS = Βόρειο περιστύλιο του ναού, SÜDLICHE = Νότιο, WESTL. = Δυτικό, OSTL. = Ανατολικό, Byzantinische Kirche = Βυζαντινή εκκλησία, TEMPELCELLA = Σηκός ναού)

Εγγύς όμως του Α εκείτο ογκόλιθος του αυτού με το θεμέλιο των εσωτερικών κιόνων υλικού και παρ΄ αυτόν πολλοί άλλοι λίθοι, ώστε να δεχθούμε ότι το πάχος ανήρχετο εις 1,60 μέτρα περίπου, ήτοι αρκετό δια την στήριξη των εξωτερικών κιόνων και δια βαθμίδας. Εάν αυτή είναι η περίπτωσις, τότε θα πρέπει να υπήρχαν του ιδίου πάχους εξωτερικοί τοίχοι και εις τις άλλες τρεις πλευράς, αλλά δια τοιαύτης εκτάσεως ανασκαφή δεν επαρκούσε η παραμονή μας.

Εντοιχισμένα κατάλοιπα του αρχαίου ναού στη βόρεια πλευρά της εκκλησίας

Εάν δια την ώραν δεχθούμε το ανατολικό και δυτικό περίστυλο των αυτών διαστάσεων με το βόρειο και νότιο προκύπτει, ολικό πλάτος για το ναό 17,20 μέτρα και μήκος 32,70, ήτοι μέγεθος μεγαλύτερο του Ναού του Ηφαίστου εν Αθήναις (Θησείο) και του Ναού του Ποσειδώνος εις το Σούνιο.

Εάν ο ναός έφερε έξι κίονας εις την μικράν του πλευρά, όπως όλοι οι ναοί, θα είχε ισαπόστασιν αυτών τουλάχιστον 3,0 μέτρα. Εάν οι κίονες ήταν οκτώ ελαττώνεται η ισαπόστασις εις 2,25 μέτρα και προς την διάσταση ταύτη θα προσαρμόζετο, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, το ανευρεθέν υλικό.

Η μορφή του ναού παραμένει αβέβαια, αλλά και ουδέν δυστυχώς είναι γνωστό, ως προς την θεότητα εις την οποίαν ο ναός ήταν αφιερωμένος, ούτε εκ φιλολογικής πληροφορίας εκ της Αρχαιότητος, ούτε ανευρέθη κατά τις ανασκαφές μας επιγραφή ή αφιέρωμα σχετικά με το όνομα του Θεού. Σύμφωνα με τα ευρήματα, το άγνωστης θεότητας ιερό φαίνεται πως λειτουργούσε μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια.

Θεμέλια του αρχαίου ναού στο προαύλιο του καθολικού της Μονής

Ουδέν δυνάμεθα επίσης να συναγάγωμεν από τον Άγιον, εις τον οποίον σήμερον η εκκλησία είναι αφιερωμένη. Η γνώμη των χωρικών της περιοχής ότι πρόκειται περί ναού της Δήμητρας προέκυψε πιθανώς εκ της υπάρξεως των σιδηρών υνίων (γενιά) τα οποία φυλάσσονταν εις τον ναόν δια μίαν περίεργο χρήσιν. Η σύγχρονος εντόπια παράδοσις ομιλεί και σήμερον περί αυτών, με την προσθήκη μάλιστα ότι πολύ παλαιότερα ήσαν εκ χρυσού, ίσως δια να αποδοθεί με την λαϊκή φαντασία εις αυτά αξία. Η συνεχιζόμενη και σήμερον παράδοσις συνίσταται εις την προσπάθεια της προσευχομένης, όπως «κολήσει» κέρμα επί της εικόνος του Αγίου. Εάν τούτο επιτευχθεί θεωρείται καλός οιωνός δια την προσδοκόμενη αρρενογονία. (Σ.σ. στο σύγγραμμά του ο Νταίρπφελντ δεν αναφέρεται πουθενά στο έθιμο αυτό με το κέρμα και την εικόνα του Αγίου. Κάνει λόγο μόνο για ένα περίεργο έθιμο επικαλούμενος την περιγραφή στο κεφάλαιο VIB2a (σελ. 325) του P. Goessler, ο οποίος γράφει ότι μέσα στην εκκλησία φυλάσσονταν δυο τρίγωνες σιδερένιες μύτες (άκρες) διαστάσεων από 0,145 έως 0,06 μήκος και 0,045 έως 0,029 πλάτος, στις οποίες αποδίδονταν η δύναμη, ότι οι γυναίκες, μετά τη γέννηση ενός κοριτσιού, που θα μπορούσαν να σταθούν με γυμνά πόδια πάνω σε αυτές, θα έκαναν την επόμενη φορά αγόρι.»

Το ανακαινισμένο σήμερα καθολικό της Μονής

Για το ιστορικό της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου εις Ροδάκι γράφει ο Κωνσταντίνος Γ. Μαχαιράς στο σύγγραμμά του «Ναοί και Μοναί Λευκάδος» (Αθήναι 1957):

«Τω 1654 ο Ιερομόναχος Μητροφάνης Χαμοσφακίδης εν τινι τοποθεσία καλουμένη Ροδάκι της περιφέρειας του χωρίου Βουρνικά έκτισε Ναόν, ον αφιέρωσεν εις το όνομα του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, αφού δε ανήγειρε παρ΄ αυτόν τρία κελλία και δύο οικίσκους, εσύστησε Μονήν, ης ανέλαβε την Ηγουμενίαν. Συγχρόνως, ο αυτός κτήτωρ και Ηγούμενος της Μονής Μητροφάνης Χαμοσφακίδης επροικοδότησε ταύτην και δια τινων κτημάτων του, άτινα περιγράφονται εν τω κάτωθι εγγράφω (σ.σ. παρατίθεται το από τις 15 Μαρτίου 1654 έγγραφο που φυλάσσεται στο Αρχειοφυλακείο Λευκάδος).

Βραδύτερον, ήτοι τω 1660 και ο αδελφός του κτήτορος Ιερομόναχος Γερμανός Χαμοσφακίδης αφιέρωσε τω αυτώ Ναώ και έτερα κτήματα. Επίσης, το 1670 ο ανεψιός του κτήτορος Ιερομόναχος Χαμοσφακίδης, τότε Ηγούμενος της Μονής, παρεχώρησε τω αυτώ Ναώ τα εν τω κάτωθι εγγράφω περιγραφόμενα κινητά και ακίνητα κτήματά του (σ.σ. παρατίθεται το από τις 6 Απριλίου 1670 έγγραφο που φυλάσσεται στο Αρχειοφυλακείο Λευκάδος).

Περί τα τέλη του 18ου αιώνος η Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου εις Ροδάκι είχε περιέλθει εις το Δημόσιον, τω δε 1797 αύτη, λόγω της αθλίας καταστάσεως, εις ην ευρίσκετο, παρεχωρήθη εις την εν τη περιφερεία του χωρίου Βαυκερής Μονήν του Αγίου Μιχαήλ Αρχαγγέλου Ασωμάτου δια του από 3 Μαΐου 1797 θεσπίσματος του τότε Γενικού Προνοητού Θαλάσσης Καρόλου Ουΐδμαν (Widmann) έχοντος ούτω (σ.σ. παρατίθεται το θέσπισμα εκ του Ιταλικού που φυλάσσεται στο Αρχειοφυλακείο Λευκάδος).

Μετά έξ έτη από της ως άνω παραχωρήσεως, ο Μιχαήλ Χαμοσφακίδης, τελευταίος απόγονος του αρχικού κτήτορος της Μονής, υπέβαλεν εις την Κυβέρνησιν της Επτανήσου Πολιτείας υπόμνημα, δι΄ ου διεμαρτύρετο επί τη ως άνω παραχωρήσει και εζήτει την εις τούτον επιστροφήν της Μονής, ισχυριζόμενος, ότι αύτη τω ανήκε Πατρωικώ δικαιώματι. καταχωρούμεν ώδε το εν λόγω υπόμνημα (σ.σ. παρατίθεται το από τις 15 Απριλίου 1803 σχετικό υπόμνημα εκ του Ιταλικού που φυλάσσεται στο Αρχειοφυλακείο Λευκάδος).

Η αίτησις του Μιχαήλ Χαμοσφακίδη απερρίφθη, η δε Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου εις Ροδάκι εξηκολούθησεν ούσα Μετόχιον της εν τη περιφερεία του χωρίου Βαυκερής Μονής του Αγίου Μηχαήλ Αρχαγγέλου Ασωμάτου.»

[Gallery not found]